Muzikaal protest

Hladno pivo, Let 3, Blackout Project, Sajeta, Davorin Bogovic, Gustafi, Vjestice, Psihomodo pop. Met uitzondering van Hladno pivo had ik nog nooit van deze groepen gehoord, maar veel Kroaten kennen de teksten van hun nummers uit het hoofd. Op 21 november speelden ze allemaal op Trg bana Josipa Jelacica, net als tien jaar geleden toen zij muzikaal protesteerden tegen de autoritaire Kroatische president Tudjman. De aanleiding voor het concert op 21 november 1996 was de dreigende privatisering van de zender Radio 101 en de verkoop van het station aan een mediatycoon die nauwe banden had met het regime. Op die manier wilde Tudjman een einde maken aan de harde kritiek van Radio 101 op zijn persoon. Maar bovenstaande bands en ruim 100.000 burgers dachten daar anders over.
Het concert was de uitkomst van een proces dat al jaren eerder was begonnen en waarin de huidige president Stipe Mesic een hoofdrol speelde. Hij splitste zich met een aantal volgelingen in 1994 af van Tudjmans regerende HDZ (Kroatische Democratische Unie) uit onvrede over diens Bosnië-politiek en autoritaire gedrag. Mesic hoopte dat de HDZ zijn parlementaire meerderheid zou kwijtraken, maar dat gebeurde niet. Ondanks Tudjmans gesjoemel met districtsgrenzen hadden Mesic' nieuwe partij HND (Kroatische Onafhankelijke Democraten) en andere oppositiepartijen succes op lokaal niveau, zoals in Zagreb. Deze oppositie droeg een burgemeester voor, maar Tudjman weigerde die te erkennen waarop een lange politieke crisis in de hoofdstad volgde, met het Radio 101-concert als hoogtepunt. Vorige week traden alle bands die in 1996 meededen weer op, waaronder Let 3 (foto). Wie denkt: "Heeft die kerel op de foto nou een vis om z'n nek hangen?" heeft het trouwens goed gezien.

Vlaggenschip

Wat de Dacia was voor Roemenië en de Trabant voor Oost-Duitsland, was de Zastava voor Joegoslavië. Joegoslaven die in een Westerse auto reden en bijvoorbeeld een collega naar huis brachten, wisten precies of hun passagier eveneens een Westerse auto had of een Zastava. In het laatste geval gooiden ze namelijk ook de deur van een Opel of Renault met een rotsmak dicht. In Servië en Montenegro stikt het nog van de Zastava's, maar in Kroatië zie je ze steeds minder. Of beter gezegd: de Zastava neemt steeds minder deel aan het verkeer en brengt zijn laatste dagen door langs een stoeprand of in de achtertuin. Je Yugo of Zastava laten repareren werd na de oorlog lastig, want de fabriek staat in het Servische Krugujevac.
De voormalige industriële trots van Servië leidde de afgelopen twintig jaar een zieltogend bestaan. Een groot deel van de afzetmarkt viel na 1991 weg en de fabriek werd in 1999 zwaar gebombardeerd door de NAVO. Sindsdien probeert Zastava weer auto's te produceren, maar veel vaart zit er niet in. Het nieuwste model, de Zastava 10, wordt vooralsnog in Italië gemaakt, maar in 2007 zou deze namaak Fiat Punto in Kragujevac van de band moeten rollen. En sommige onderdelen zouden wel eens uit Kroatië kunnen komen. Zatava-directeur Zoran Bogdanovic was namelijk onlangs in Zagreb om te overleggen met Kroatische producenten van auto-onderdelen. "Lever aan Zastava in Servië en krijg betaald door Fiat uit Italië" was de kern van zijn boodschap.

In de kiem gesmoord

Al jaren keek ik er verlangend naar uit: goedkoop vliegen naar, van en in de Balkan. Dit jaar leek het budgetvliegen eindelijk echt van de grond te komen. De trams in Zagreb zijn beplakt met reclame voor Germanwings, waarmee je voor een paar tientjes naar Keulen, Stuttgart, Hamburg en Berlijn kunt vliegen, en Wizz Air onderhoudt sinds maart een verbinding tussen Zagreb en Londen. Daarnaast zijn er een paar goedkope vluchten van en naar Pula, Dubrovnik, Zadar en Split, maar die worden vooral in het zomerseizoen aangeboden. Als je in Zagreb woont en naar een ander land dan Duitsland of Engeland wilt, kun je het beste met de trein naar Boedapest reizen en daar vandaan vliegen. Even leek het erop dat je vanaf deze herfst ook Belgrado als uitvalsbasis kon gebruiken, want in Servië was Centavia begonnen met het aanbieden van goedkope vluchten. En meer dan dat: je zou zelfs van Zagreb naar Belgrado kunnen vliegen.
Helaas was Centavia geen lang leven beschoren. B92 meldde op vorige week dat het bedrijf wegens tegenwerking op allerlei fronten er de brui aan geeft. De Servische markt zou simpelweg nog niet klaar zijn voor gezonde concurrentie. Het buitenland werkte ook niet mee. Kroatië en Montenegro gaven Centavia geen toestemming om in Zagreb en Podgorica te landen wegens onopgeloste problemen met Servië. Dus wie naar Belgrado wil is nog altijd aangewezen op de Autoput bratstva i jedinstva (snelweg van Broederschap en Eenheid) of op de trein. Reistijd: 6 tot 7 uur. Afstand: 400 kilometer.

Boekenbeurs

Van 7 tot 11 november werd in Zagreb de jaarlijkse boekenbeurs gehouden. In twee hallen van de RAI van Zagreb (Zagrebacki velesajam) toonden Kroatische uitgevers hun nieuwste waar. Een informatiefolder deelt in het Engels mee dat "vermeld dient te worden dat INFO 2005 meer dan 80.000 bezoekers en aanzienlijke media-aandacht trok. Dit jaar verwachten we meer dan 100.000 bezoekers". Waarop de verwachting is gebaseerd dat dit jaar 25 procent meer bezoekers te boekenbeurs zullen aandoen, weet ik niet, maar ik vermoed dat het te maken heeft met de "besplatan ulaz" (gratis toegang) die de billboards beloven. De toegang was inderdaad gratis en het was druk, zelfs al om 11 uur.
Een vriendin van mij werkte als - ja, als wat? - in een uitgestorven stand waar drie apparaten van Tesla stonden opgesteld. Waarvoor de apparaten dienden, wist ze niet en begeleidende informatie ontbrak. Omdat haar stand niets had om te verkopen (Tesla's apparaten horen in een museum) hielp ze de uitbaatster van een belendende kraam met de verkoop van boeken.
De beloofde twintig uitgevers uit het buitenland kon ik niet vinden, op de vertegenwoordigingen uit Bosnië, Slovenië, Iran, Montenegro en Servië na, maar de Kroatische uitgevers lieten zich niet onbetuigd. Voor een klein land als Kroatië brachten ze veel nieuwe uitgaven en her en der werd zelfs gestunt met prijzen. Dat laatste in Kroatië niet echt gebruikelijk. Bijna alles, en vooral boeken, kost overal min of meer hetzelfde. Daarom kon het Kroatisch Encyclopedisch Woordenboek, dat was afgeprijsd van 600 naar 200 kuna, op warme belangstelling van studenten Kroatisch rekenen. Ik heb zelf ook een exemplaar aangeschaft, zo groot als een Rembrandtbijbel en vijf kilo zwaar. Daarnaast vond ik voor nog geen twee euro The capitalist revolution, altijd handig in een discussie met locals die soms fel tegen het kapitalisme zijn, behalve als het zich manifesteert als Westerse auto, goedkope supermarkt, low cost airline, snelle internetverbinding, hippe schoen, mobieltje, breedbeeldtelevisie...

Belgisch bier

In de supermarkt is het aanbod van buitenlands bier nog erg beperkt, maar Zagreb heeft sinds een paar weken wel een café waar uitsluitend Belgisch nat wordt geschonken. In café Hopdevil - gevestigd in het Branimir centar, niet ver van het Centraal Station - zijn 101 soorten Belgisch bier verkrijgbaar. Voor de aankleding van het café werd maar liefst tien ton Belgisch steen gebruikt dat met een speciaal transport naar Kroatië is gebracht. De muren worden gesierd door levensgrote kopieën van schilderijen uit de renaissance. Volgens de eigenaar, van orgine een Belg, is dit de best voorziene Belgische pub in heel Europa. Hoog tijd dus om poolshoogte te nemen. Helaas stond ik de eerste keer, in gezelschap van verwachtingsvolle vrienden die dit nieuws hadden gemist, voor een dichte deur. Toen ik zei dat in de krant stond "...opent binnenkort..." werd ik hartelijk uitgelachen. Na acht maanden Kroatië had ik inderdaad beter kunnen weten... Een paar weken later schreven drie verschillende kranten dat Zagreb een exclusieve Belgische pub rijk was en dat de opening was verricht door Milan Bandic, de burgemeester. ('t Zou me verbaasd hebben als het anders was geweest. Er gebeurt in Zagreb bijna niks zonder de aanwezigheid van president Mesic of premier Sanader.) Inmiddels ben ik twee keer met plezier in Hopdevil geweest, maar mijn stamcafé wordt het niet. Het is natuurlijk prettig een biertje te drinken dat je nergens anders kunt krijgen, maar de muziek staat te hard en echt comfortabel kun je er niet zitten. De 101 soorten bier moet je ruim opvatten: Westmalle, Westmalle Dubbel, Westmalle Tripel tellen als drie soorten. Exclusief is het zeker, want een biertje doet 3 tot 5 euro. De inwoners van Zagreb lijken er niet om te malen, want elke avond zit Hopdevil stampvol.

Shoppen in Graz

Wie op vakantie gaat naar Kroatië en denkt goedkoop van alles en nog wat mee naar huis te kunnen nemen, komt bedrogen uit. Wie de prijzen in de supermarkten ziet, kan maar moeilijk geloven dat de Kroaat gemiddeld 500 euro per maand verdient. Met name levensmiddelen zijn erg duur. Ook is Kroatië nog verstoken van veel internationale ketens, zodat je voor elektrische apparaten en kleding naar kleine winkels met grote prijzen moet. Bij busbedrijf Daltamacijaturist dachten ze daarom: als de ketens niet naar Kroatië komen, komen wij naar de ketens. Het bedrijf verzorgt voor ongeveer 11 euro (niet als enige overigens) op donderdag en zaterdag speciale winkeluitjes naar Graz in Oostenrijk.
Vanuit Zagreb bezien is Graz de eerste grote stad waar het kapitalisme al geruime tijd zijn zegenrijke werk doet, en waar je dus voor minder geld meer producten van een hogere kwaliteit kunt kopen. Anders gezegd: een Nederlander reist met een bus van vermoedelijk Duitse makelij van Zagreb naar Graz, dwars door Slovenië, om in een Zweedse winkel (IKEA) een braadpan te kopen die in China is vervaardigd. Om van dit staaltje globalisering te kunnen profiteren, moet je wel vroeg opstaan, want de bus vertrekt al om half zes 's ochtends van het busstation (Autobusni kolodvor). Op een paar stoelen na werden alle plaatsen bezet door vrouwen. Rond een uur of negen arriveerden we in Graz. De shoppingbus stopt bij drie verschillende winkelcentra en in het stadscentrum. Drie uur later maakt de bus een rondje langs alle haltes, zodat je een ander winkelcentrum kunt bezoeken en de aangeschafte spullen in de laadruimte kunt zetten. Afgaand op de plastic tassen waren vooral IKEA, H&M, Mediamarkt en Zara populair; stuk voor stuk ketens die geen vestiging in Kroatië hebben. Hoewel ik er niet als Kroaat uitzie, voelde ik me in toch een beetje als een Oost-Duitser die met grote ogen het aanbod in het Westen bekijkt. Zeker als je met een felblauwe IKEA-tas aan de rand van een grote parkeerplaats staat te wachten op een bus naar Zagreb, wil je alle Oostenrijkers toeschreeuwen dat je eigenlijk uit een normaal land komt en je geen flauw idee hebt hoe je tussen al die Kroaten verzeild bent geraakt.
Alle passagiers waren op tijd bij de halte aanwezig en onze bus vertrok tot vreugde van onze reisleidster als eerste. (Die dag reden er nog negen Kroatische bussen naar Graz.) Waarom zij blij was dat wij het Kroatische konvooi aanvoerden, werd me duidelijk toen zij ons de te verwachten rompslomp aan de grens tussen Kroatië en Slovenië uit de doeken deed. De douaniers zouden in de bus stappen en een ieder vragen zijn aankoopbonnen te tonen. De reisleidster waarschuwde ons dat het onverstandig was "Nemam nista" (Ik heb niks) tegen de douanier te zeggen omdat die zich, heel begrijpelijk, niet kan voorstellen dat een Kroaat met een speciale shoppingbus naar Oostenrijk reist om met lege handen terug te keren. Als we pech hadden, zouden we allemaal de bus moeten verlaten, onze aankopen uit de laadruimte moeten halen en deze aan de douanier laten zien. Bovendien is het niet slim een douanier, die in alle Balkanlanden vaak wordt aangenomen wegens zijn onvriendelijkheid, tegen je in het harnas te jagen. In de praktijk bleek het allemaal erg mee te vallen. Bij aankomst aan de grens lag onze bus nog steeds aan kop en de douaniers waren liever lui dan moe. Ze loerden wat in de laadruimte en hoefden onze paspoorten en aankoopbonnen niet te zien. Uit blijdschap over de snelle gang van zaken wond ik me niet op over het kapotte leeslampje boven mijn stoel, maar genoot ik van schaars verlichte dorpjes langs de donkere snelweg.